Yaşanılan travmatik bir olaya direkt olarak maruz kalmayıp, dolaylı olarak ayrıntıları duymak veya bir kişinin yaşadığı travmanın sonrasına tanık olmaya ‘’ikincil travma’’ denir. Yaşanılan travmatik olay sonrası hayatta kalmaya çalışanların karşılanması gereken fizyolojik veya psikolojik ihtiyaçları olabilir. Yardım çalışanları (sağlık çalışanları, polis, asker..) travmatik olay yaşamış kişiye müdahale ederek yardımda bulunur. Fakat bu yardım ilişkisi yardım çalışanları için psikolojik bir risk taşır. Bu kişilerde, olaya direkt maruz kalmadıkları için ikincil travmatik stres semptomları görülebilir (Figley,1995). Kahil ve Palabıyıkoğlu’nun 2018’de toplam 228 kişi (profesyonel ve gönüllü yardım çalışanları) ile yardım etme davranışı sonucu deneyimledikleri ikincil travmatik stres belirtilerinin gözlemlenmesi amacıyla çalışma süresi, gönüllü/profesyonel çalışan, travmatik olay geçmişinin varlığı olmak üzere üç farklı açıdan değerlendirilerek bir çalışma yapılmıştır. Yapılan araştırma sonucunda profesyonel yardım çalışanlarının gönüllü yardım çalışanlarına göre daha fazla ikincil travmatik stres semptomları gösterdiği ortaya çıkmıştır (Kahil&Palabıyıkoğlu, 2018). Bir diğer dikkat çekici sonuç ise; 11-15 yıldır mesleğini sürdüren kişilerde, 1-5 yıldır sürdüren kişilere göre daha yüksek travmatik stres semptomları olduğu görülmüştür. Bunun sebebi olarak deneyimli kişilerin uzun yıllardır çalıştıkları için yaşanılan stresin birikmiş olabileceği, bitkinliğin ve yorgunlukla mücadele etmekle birlikte tükenmişlik meydana gelebilmiş olabileceği düşünülmüştür. Üçüncü etmen olarak ise kişilerin daha önce kişisel hayatında (iş hayatı hariç) travmatik olay yaşayıp yaşamadığı ve buna bağlı olarak ortaya çıkan ikincil travmatik stres seviyelerine bakılmıştır. Bunun sonucunda, daha önce bir travmatik olay yaşadığını belirten kişilerin ikincil travmatik stres seviyeleri, belirtmeyenlere kıyasla daha yüksek çıkmıştır (Kahil&Palabıyıkoğlu, 2018). Bunun sebebi olarak travmatik olay yaşayan kişilerin etkili başa çıkma stratejileri oluşturamamış olabileceği tahmin edilmektedir (Littleton et al., 2007). Tahmin edilen bir başka sebep ise, kişisel travmatik olaylarının, travma mağduru olan kişiye maruz kalması ile artıp, savunmasızlıklarını arttırmış olabileceğidir (Collins& Long, 2003). Katılımcıların bildirdikleri kişisel travmatik olaylar, iş hayatı ile ilgili ve kişisel yaşam ile ilgili olmak üzere kategorize edilmiştir. Bu açıdan değerlendirildiğinde, olay kategorileri arasında stres seviyeleri açısından herhangi bir fark bulunamamıştır. Yani, iş yaşamı ile ilgili travmatik bir olay ve kişisel yaşamla ilgili travmatik olay arasında kişi üzerinde benzer bir etkisinin olduğu kanıtlanmıştır.
Yaşanılan bir doğal afet sonucunda da sağlık çalışanı, polis, asker, arama-kurtarma ekipleri başta olmak üzere travma mağduru kişilerin fiziksel ve psikolojik ihtiyaçlarını karşılamak için bir çok meslek grubundan kişi sahada görev alır. Chang ve Taormina’nın 2010 yılında arama-kurtarma ekipleri ile yapmış olduğu araştırma sonucu bazı sonuçlara ulaşılmıştır. 2008 yılında Çin’in Sichuan kentinde meydana gelen ve 69.000 kişiden fazla ölüme yol açan 7,9’luk depremde askerler kurtarma çalışanı olarak görev almıştır. 102 Çin askerinden oluşan kurtarma ekibi ile yapılan araştırma sonucunda daha düşük seviyede ikincil travma bildiren kurtarıcılar, hayatı etkileyen faktörlerde (fiziksel sağlık, kişisel ve toplumla olan ilişkilerde) daha çok memnuniyet bildirmişlerdir. Bir başka deyişle, hayat statüsünü etkileyen faktörler ve ikincil travma arasında negatif bir ilişki bulunmuştur. Bu faktörler (sağlık ve iyilik hali, maddi durum, barınma ve ulaşım, kişilerarası ilişkiler, toplum ilişkileri, istihdam) ve dayanıklılık arasında ise pozitif bir ilişki bulunmuştur. Böylece kurtarma ekiplerinde dayanıklılığı neyin arttırdığına dair bazı bulgular elde edilmiştir. Bu bilgilere dayanarak saha çalışanlarının (kurtarma ekibi, hemşire, polis, asker..) afet bölgelerinin tehlikelerine ve fiziksel olarak yorucu koşullarına daha iyi dayanmalarını sağlayabilecek, zihinsel sağlıklarını koruyup, ikincil travmaya karşı savunmasızlıklarını azaltılıp dayanıklılıklarını arttırmaya yönelik çalışmalara (çalışma saatleri vs.) daha çok yer verilmelidir. Böylece afet bölgelerinde kişilere daha efektif bir yardımda bulunulabilir ( Chang&Taormina,2010).
2008 Sichuan depreminde, 350 saha çalışanı bir model öğrendi ve çoğunluğu bu becerileri kendi duygularını düzenlemek için ve felaketten kurtulanlar ile birlikte kullandı (Leitch&Miller,2009). Saha çalışanlarının ikincil travma stres düzeylerini en aza indirgemek için kullanılan bu esneklik modelinin (community- resiliency model) travmatik semptomlar üzerindeki etkisini araştırmak amacıyla Baird ve diğerleri 2021 yılında sağlık, sosyal hizmet ve kamu görevlilerinden oluşan 200 katılımcı ile saha çalışanlarının zihinsel iyi oluşunu desteklemeye yönelik çalışma yapmıştır. Toplum Esnekliği Modeli (CRM), strese karşı otomatik olarak ortaya çıkan tepkilerin düzenlenmesi için iç ve dış algısal sinyal ipuçlarına uyumu vurgulayan, bilişsel olmayan bir farkındalık çeşididir (Miller, 2015). Altı beceriden oluşan bir modeldir. Bunlar sırasıyla; tracking( içeride neler olup bittiğini fark etmek veya dikkat etmek) (2) grounding (topraklama), (3) resourcing ( zihne sakin, hoş bir şey çağırmak), (4) gesturing( kasıtlı el-kol hareketleri), (5) shift and stay (neyin işe yaradığını bulma ve onunla kalma) ve (6) Help Now!(dikkatini şu ana odaklama) .Çalışma sonucunda 3 saatlik bir CRM eğitimi aldıktan sonra katılımcıların zihinsel iyilik halinde önemli ölçüde iyileşme ve ikincil travmatik stres-somatik semptomlarında azalma görülmüştür. Ayrıca katılımcılar, bu becerileri kişisel ve iş hayatlarında da bazı durumlarda kendini daha iyi anlama, vücut duyumlarını izleme, duyguları düzenleme ve iş-yaşam dengesi için kullandıklarını da bildirmişlerdir.
Saha çalışanları, psikolojik ‘’zayıflık’’ ile damgalanmak ve mahremiyeti ve iş güvenliğini kaybetme korkusu sebebiyle ruhsal destek hizmetlerine erişmekte engellerle karşılaşmaktadırlar (Baird ve diğerleri,2021).İkincik travmaya maruz kalan saha çalışanları, saha çalışanlarının dayanıklıklarını arttırmaya yönelik çalışmaların yanı sıra yaşadıkları bu travma tepkilerini doğası gereği biyolojik olarak açıklayan esneklik çalışmalarından da fayda sağlayabilirler.
References
Baird. M, Grabbe. L, Higgins. M.K, Pfeiffer, K.M.( 7, July 2021 ) Impact of a Resiliency Training to Support the Mental Well-being of Front-line Workers. Published by Wolters Kluwer Health, Inc. Medical Care Volume 59, Number 7, July 2021. www.lww-medicalcare.com
Chang, Kay.& Taormina, R.J.(2010). Reduced Secondary Trauma Among Chinese Earthquake Rescuers: A Test of Correlates and Life Indicators . Journal of Loss and Trauma, 16:542–562, 2011 Copyright # Taylor & Francis Group, LLC ISSN: 1532-5024 print=1532-5032 online. DOI: 10.1080/15325024.2011.600682
Figley, C. R. (1995). Compassion fatigue as secondary traumatic stress disorder: An overview. In Charles R. Figley (Ed.), Compassion fatigue coping with sec- ondary traumatic stress disorder in those who treat traumatized (pp. 1-20). New York, NY: Routledge.
Jones S, Agud K, McSweeney J. Barriers and facilitators to seeking mental health care among first responders: “Removing the Darkness”. J Am Psychiatr Nurses Assoc. 2020;26:43–54.
Kahil, A., & Palabıyıkoğlu, N. R. (2018). İkincil travmatik stres [Secondary traumatic stress]. Current Ap- proaches in Psychiatry, 10(1), 59-70.
Kahil, A., & Palabıyıkoğlu, R. (2018). Secondary traumatic stress in Turkish aid workers: Adaptation of a measure and investigation of secondary traumatic stress. Klinik Psikoloji Dergisi, 2(3), 107-116.
Leitch L, Miller-Karas E. A case for using biologically-based mental health intervention in post-earthquake china: evaluation of training in the trauma resiliency model. Int J Emerg Ment Health. 2009;11:221–233.
Miller-Karas E. Building Resilience to Trauma: The Trauma and Community Resiliency Models. New York: Routledge, Taylor & Francis Group; 2015.
Worthy We (Worthy Well Empowered LLC). The Skills of the Community Resiliency Model. https://www.worthywe.com/